بررسی مواضع و مناسبات، خان‏نشین‏های قراباغ، ایروان و نخجوان در قبال سیاست دولت‏های ایران، عثمانی و روسیه در دوره قاجار (از آغاز تا عهدنامه ترکمنچای)

بعد از قتل نادرشاه افشار هریک از سرداران وی و سرکردگان محلی به فکر تشکیل حکومت افتادند؛ در این دوران زمینه مناسبی برای تشکیل خانات مستقل و نیمه مستقل فراهم شد و در آذربایجان و منطقه قفقاز تعدادی خان نشین و سلطان نشین محلی تأسیس گردید. خان نشین های قراباغ، ایروان و نخجوان از جمله مهم ترین این خان نشین ها بودند که از بدو تأسیس همواره با تهدیدات داخلی و خارجی گوناگونی مواجه بودند؛ این خان نشین ها برای رفع مخاطرات داخلی و خارجی سیاست ها و برنامه های مختلفی را اجرا کردند. در این دوره مهمترین نیروهای موثر در منطقه، دول روسیه و عثمانی بودند و بعد از روی کار آمدن آقامحمدخان، دولت قاجار نیز تلاش کرد در حوادث منطقه قفقاز موثر باشد. هدف این بررسی شناسایی عوامل و علل اتخاذ مواضع و تکاپوهای خان نشین های قراباغ ایروان و نخجوان نسبت به فعالیت های دولت عثمانی، روسیه و ایران با اتکا به اسناد و گزارش‏های تاریخی است. دستاوردهای این بررسی نشان می دهد که عثمانی ها پس از رانده شدن از کریمه و الحاق گرجستان به روسیه طبق پیمان «گیورگیوسک» 1193ه‍.ق./ 1784م. (بین ارایکلی دوم و کاترین) تلاش داشتند به منظور جلوگیری از توسعه طلبی روس ها، با خوانین آذربایجان و داغستان یک اتحاد نظامی علیه روس ها ایجاد کنند. دولت روسیه نیز تلاش می کرد از طریق ملوک خمسه و ارایکلی خان حاکم گرجستان قدم به قدم بر قفقاز مسلط شود. دولت ایران از زمان آقامحمدخان تلاش نمود این خان نشین ها را که از زمان مرگ نادر دوره ای از استقلال را تجربه کرده بودند، زیر سلطه دولت ایران قرار دهد، خوانین نیز در فکر حفظ استقلال داخلی خود به هر قیمت ممکن و خنثی ساختن تهدیدات دشمنان داخلی و خارجی بودند؛ و این امر همواره اصل مهم در موضع-گیری این خانشین ها محسوب می شد. بر این اساس، اصل «تهدید مشترک»، و ایجاد توازن قوا در رقابت منطقه ای موجب نزدیکی این خوانین به امپراتوری عثمانی و روسیه و گاهی ایران بود.